قانون مدنی (وصیت و ارث)
باب اوّل- در وصایا
فصل اوّل- در کلیات
ماده۸۲۵- وصیت بر دو قسم است: تملیکی و عهدی.
ماده۸۲۶- وصیت تملیکی عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجاناً تملیک کند. وصیت عهدی عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مأمور می‌نماید. وصیت کننده موصی، کسی که وصیت تملیکی به نفع او شده است موصی‌له، مورد وصیت موصی به و کسی که به موجب وصیت عهدی ولیّ بر مورد ثُلث یا بر صغیر قرار داده می‌شود وصیّ نامیده می‌شود.
ماده۸۲۷- تملیک به موجب وصیت محقق نمی‌شود مگر با قبول موصی‌له پس از فوت موصی.
ماده۸۲۸- هرگاه موصی‌له غیر محصور باشد مثل اینکه وصیت برای فقرا یا امور عام‌المنفعه شود، قبول شرط نیست.
ماده۸۲۹- قبول موصی‌له قبل از فوت مُوصی مؤثر نیست و مُوصی می‌تواند از وصیت خود رجوع کند حتی در صورتی که مُوصیله مُوصی به را قبض کرده باشد.
ماده۸۳۰- نسبت به مُوصیله ردّ یا قبول وصیت بعد از فوت مُوصی معتبر است. بنابراین، اگر مُوصیله قبل از فوت مُوصی وصیت را رد کرده باشد بعد از فوت می‌تواند آن را قبول کند و اگر بعد از فوت آن را قبول و مُوصیبه را قبض کرد دیگر نمی‌تواند آن را رد کند لیکن اگر قبل از فوت قبول کرده باشد بعد از فوت قبول ثانوی لازم نیست.
ماده۸۳۱- اگر مُوصیله صغیر یا مجنون باشد رد یا قبول وصیت با ولیّ خواهد بود.
ماده۸۳۲- مُوصیله می‌تواند وصیت را نسبت به قسمتی از مُوصیبه قبول کند در این صورت وصیت نسبت به قسمتی که قبول شده صحیح و نسبت به قسمت دیگر باطل می‌شود.
ماده۸۳۳- ورثه مُوصی نمی‌تواند در مُوصیبه تصرف کند مادام که مُوصیله رد یا قبول خود را به آن‌ها اعلام نکرده است. اگر تأخیر این اعلام موجب تَضَرر ورثه باشد حاکم مُوصیله را مجبور می‌کند که تصمیم خود را معین نماید.
ماده۸۳۴- در وصیت عهدی قبول شرط نیست لیکن وصیّ می‌تواند مادام که مُوصی زنده است وصایت را رد کند و اگر قبل از فوت مُوصی رد نکرد بعد از آن حق رد ندارد اگر چه جاهل بر وصایت بوده باشد.
فصل دوم- در مّوصی
ماده۸۳۵- مُوصی باید نسبت به مورد وصیت جایزالتصرف باشد.
ماده۸۳۶- هرگاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمال دیگر از این قبیل که موجب هلاکت است مرتکب گردد پس از آن وصیت نماید آن وصیت در صورت هلاکت باطل است و هرگاه اتفاقاً منتهی به موت نشد وصیت نافذ خواهد بود.
ماده۸۳۷- اگر کسی به موجب وصیت ، یک یا چند نفر از ورثه خود را از ارث محروم کند وصیت مزبور نافذ نیست.
ماده۸۳۸- مُوصی می‌تواند از وصیت خود رجوع کند.
ماده۸۳۹- اگر مُوصی ثانیاً وصیتی برخلاف وصیت اوّل نماید، وصیت دوم صحیح است.
فصل سوم- در مُوصیبه
ماده۸۴۰- وصیت به صرف مال در امر غیرمشروع باطل است.
ماده۸۴۱- مُوصیبه باید ملک مُوصی باشد و وصیت به مال غیر ولو با اجازه مالک باطل است.
ماده۸۴۲- ممکن است مالی را که هنوز موجود نشده است وصیت نمود.
ماده۸۴۳- وصیت به زیاده بر ثلث ترکه نافذ نیست مگر با اجازه وراث و اگر بعض از ورثه اجازه کند فقط نسبت به سهم او نافذ است.
ماده۸۴۴- هرگاه مُوصیبه مال معینی باشد آن مال تقویم می‌شد اگر قیمت آن بیش از ثلث ترکه باشد مازاد مال ورثه است مگر اینکه اجازه از ثلث کنند.
ماده۸۴۵- میزان ثلث به اعتبار دارایی مُوصی در حین وفات معین می‌شود نه به اعتبار دارایی او در حین وصیت.
ماده۸۴۶- هرگاه مُوصیبه منافع ملکی باشد دائماً یا در مدت معین به طریق ذیل از ثلث اخراج می‌شود:
بدواً عین مِلک با منافع آن تقویم می‌شود سپس ملک مزبور با ملاحظه مسلوب‌المنفعه بودن در مدت وصیت تقویم شده تفاوت بین دو قیمت از ثُلث حساب می‌شود. اگر مُوصیبه منافع دائمی ملک بوده و بدین جهت عین ملک قیمتی نداشته باشد قیمت ملک با ملاحظه منافع از ثلث محسوب می‌شود.
ماده۸۴۷- اگر مُوصیبه کلی باشد تعیین فرد با ورثه است مگر اینکه در وصیت طور دیگر مقرر شده باشد.
ماده۸۴۸- اگر مُوصیبه جزء مشاع ترکه باشد مثل ربع یا ثلث، موصی‌له با ورثه در همان مقدار از ترکه مشاعاً شریک خواهد بود.
ماده۸۴۹- اگر مُوصی زیاده بر ثلث به ترتیب معینی وصیت به اموری کرده باشد و ورثه زیاده بر ثلث را اجازه نکنند به همان ترتیبی که وصیت کرده است از ترکه خارج می‌شود تا میزان ثلث و زاید بر ثلث باطل خواهد شد و اگر وصیت به تمام یک دفعه باشد زیاده از همه کسر می‌شود.
فصل چهارم- در موصی‌له
ماده۸۵۰- مُوصیله باید موجود باشد و بتواند مالک چیزی بشود که برای او وصیت شده است.
ماده۸۵۱- وصیت برای حمل صحیح است لیکن تَمَلُّک او منوط است بر اینکه زنده متولد شود.
ماده۸۵۲- اگر حمل در نتیجه جرمی سقط شود مُوصیبه به ورثه او می‌رسد مگر اینکه جرم مانع ارث باشد.
ماده۸۵۳- اگر مُوصی‌‌‌لهم متعدد و محصور باشند مُوصیبه بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌شود مگر اینکه مُوصی طور دیگر مقرر داشته باشد.
فصل پنجم- در وصیّ
ماده۸۵۴- موصی می‌تواند یک یا چند نفر وصیّ معین نماید در صورت تعدد اوصیا باید مجتمعاً عمل به وصیت کنند مگر در صورت تصریح به استقلال هریک.
ماده۸۵۵- مُوصی می‌تواند چند نفر را به نحو ترتیب وصیّ معین کند به این طریق که اگر اولی فوت کرد دومی وصیّ باشد و اگر دومی فوت کرد سومی باشد و هکذا.
ماده۸۵۶- صغیر را می‌توان به اتفاق یک نفر کبیر وصیّ قرار داد. در این صورت اجرای وصایا با کبیر خواهد بود تا موقع بلوغ و رشد صغیر.
ماده۸۵۷- مُوصی می‌تواند یک نفر را برای نظارت در عملیات وصیّ معین نماید. حدود اختیارات ناظر به طریقی خواهد بود که مُوصی مقرر داشته است یا از قَراین معلوم شود.
ماده۸۵۸- وصیّ نسبت به اموالی که برحسب وصیت در یَد او می‌باشد حکم اَمین را دارد و ضامن نمی‌شود مگر در صورت تَعَدی یا تفریط.
ماده۸۵۹- وصیّ باید بر طبق وصایای موصی رفتار کند و الاّ ضامن و منعزل است.
ماده۸۶۰- غیر از پدر و جدّ پدری کس دیگر حق ندارد بر صغیر وصیّ معین کند.
فصل اول- در موجبات ارث و طبقات مختلفه وراث
ماده ۸۶۱- موجب ارث دو امر است: نَسَب و سَبَب.
ماده۸۶۲- اشخاصی که به موجب نسب ارث می‌برند سه طبقه‌اند:
- پدر و مادر و اولاد و اولادِ اولاد؛
- اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها؛
- اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آن‌ها.
ماده۸۶۳- وارثین طبقه‌ی بعد وقتی ارث می‌برند که از وارثین طبقه قبل کسی نباشد.
ماده۸۶۴- از جمله اشخاصی که به موجب سبب ارث می‌برند هریک از زوجین است که در حین فوت دیگری زنده باشد.
ماده۸۶۵- اگر در شخص واحد موجبات متعدده‌ی ارث جمع شود به جهت تمام آن موجبات ارث می‌برد مگر اینکه بعضی از آن‌ها مانع دیگری باشد که در این صورت فقط از جهت عنوان مانع می‌برد.
ماده۸۶۶- در صورت نبودن وارث امر ترکه متوفا راجع به حاکم است.
فصل دوم- در تحقق ارث
ماده۸۶۷- ارث به موت حقیقی یا به موت فرضی مُوَرِّث تحقق پیدا می‌کند.
ماده۸۶۸- مالکیت ورثه نسبت به ترکه متوفا مستقر نمی‌شود مگر پس از ادای حقوق و دیونی که به ترکه میّت تعلق گرفته.
ماده۸۶۹- حقوق و دیونی که به ترکه میّت تعلق می‌گیرد و باید قبل از تقسیم آن ادا شود از قرار ذیل است:
- قیمت کفن میّت و حقوقی که متعلق است به اعیان ترکه مثل عینی که متعلق رهن است؛
- دیون و واجبات مالی متوفی؛
- وصایای میت تا ثلث ترکه بدون اجازه ورثه و زیاده بر ثلث با اجازه آن‌ها.
ماده۸۷۰- حقوق مزبوره در ماده قبل باید به ترتیبی که در ماده مزبوره مقرر است تأدیه شود و مابقی اگر باشد بین وراث تقسیم گردد.
ماده۸۷۱- هرگاه ورثه نسبت به اعیان ترکه معاملاتی نمایند مادام که دیون متوفی تأدیه نشده است معاملات مزبوره نافذ نبوده و دیان می‌توانند آن را بر هم زنند.
ماده۸۷۲- اموال غایب مفقودالاثر تقسیم نمی‌شود مگر بعد از ثبوت فوت او یا انقضای مدتی که عادتاً چنین شخصی زنده نمی‌ماند.
ماده۸۷۳- اگر تاریخ فوت اشخاصی که از یکدیگر ارث می‌برند مجهول و تقدم و تأخّر هیچ‌یک معلوم نباشد اشخاص مزبور از یکدیگر ارث نمی‌برند مگر آنکه موت به سبب غرق یا هدم واقع شود که در این‌صورت از یکدیگر ارث می‌برند.
ماده۸۷۴- اگر اشخاصی که بین آن‌ها توارث باشد بمیرند و تاریخ فوت یکی از آن‌ها معلوم و دیگری از حیث تقدّم و تأخر مجهول باشد فقط آن که تاریخ فوتش مجهول است از آن دیگری ارث می‌برد.
فصل سوم- در شرایط و جمله‌ای از موانع ارث
ماده۸۷۵- شرط وراثت، زنده بودن در حین فوت مورث است و اگر حملی باشد در صورتی ارث می‌برد که نطفه او حین‌الموت منعقد بوده و زنده هم متولد شود اگرچه فوراً پس از تولد بمیرد.
ماده۸۷۶- با شک در حیات حین ولادت حکم وراثت نمی‌شود.
ماده۸۷۷- در صورت اختلاف در زمان انعقاد نطقه امارات قانونی که برای اثبات نسب مقرر است رعایت خواهد شد.
ماده۸۷۸- هرگاه در حین موت مورث حملی باشد که اگر قابل وراثت متولد شود مانع از ارث تمام یا بعضی از وراث دیگر می‌گردد تقسیم ارث به عمل نمی‌آید تا حال او معلوم شود و اگر حمل مانع از ارث هیچ‌یک از سایر وراث نباشد و آن‌ها بخواهند ترکه را تقسیم کنند باید برای حمل حصه‌ای که مساوی حصه دو پسر از همان طبقه باشد کنار گذارند و حصه هریک از وراث مراعا است تا حال حمل معلوم شود.
ماده۸۷۹- اگر بین وراث غایب مفقودالاثری باشد سهم او کنار گذارده می‌شود تا حال او معلوم شود در صورتی که محقق گردد قبل از مورث مرده است حصه او به سایر وراث برمی‌گردد و الاّ به خود او یا به ورثه او می‌رسد.
ماده۸۸۰- قتل از موانع ارث است. بنابراین، کسی که مورث خود را عمداً بکشد از ارث او ممنوع می‌شود اعم از اینکه قتل بالمباشره باشد یا بالتسبیت و منفرداً باشد یا به شرکت دیگری.
ماده۸۸۱ (اصلاحی ۱۴/۸/۱۳۷۰)- درصورتی که قتل عمدی مورث به حکم قانون یا برای دفاع باشد مفاد ماده فوق مجری نخواهد بود.
ماده۸۸۱ مکرر (الحاقی ۱۴/۸/۱۳۷۰)- کافر از مسلم ارث نمی‌برد و اگر در بین ورثه متوفای کافری، مسلم باشد وراث کافر ارث نمی‌برند اگرچه از لحاظ طبقه و درجه مقدم بر مسلم باشند.
ماده۸۸۲- بعد از لعان زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی‌برند و همچنین فرزندی که به سبب انکار او لعان واقع شده از پدر و پدر از او ارث نمی‌برد لیکن فرزند مزبور از مادر و خویشان مادری خود و همچنین مادر و خویشان مادری از او ارث می‌برند.
ماده۸۸۳- هرگاه پدر بعد از لعان رجوع کند پسر از او ارث می‌برد؛ لیکن از ارحام پدری و همچنین پدر و ارحام پدری از پسر ارث نمی‌برند.
ماده۸۸۴- ولدالزنا از پدر و مادر و اقوام آنان ارث نمی‌برد؛ لیکن اگر حرمت رابطه که طفل ثمره‌ی آن است نسبت به یکی از اَبَوین ثابت و نسبت به دیگری به واسطه‌ی اکراه یا شبهه زنا نباشد طفل فقط از این طرف و اقوام او ارث می‌برد و بالعکس.
ماده۸۸۵- اولاد و اقوام کسانی که به موجب ماده ۸۸۰ از ارث ممنوع می‌شوند محروم از ارث نمی‌باشند. بنابراین، اولاد کسی که پدر خود را کشته باشد از جد مقتول خود ارث می‌برد اگر وارث نزدیکتری باعث حرمان آنان نشود.
فصل چهارم- در حجب
ماده۸۸۶- حجب حالت وارثی است که به واسطه بودن وارث دیگر از بردن ارث کلاً یا جزئاً محروم می‌شود.
ماده۸۸۷- حجب بر دو قسم است:
قسم اول آن است که وارث از اصل ارث محروم می‌گردد؛ مثل برادرزاده که به واسطه بودن برادر یا خواهر متوفی از ارث محروم می‌شود یا برادر اَبی که با بودن برادر ابوینی از ارث محروم می‌گردد.
قسم دوم آن است که فرض وارث از حد اعلی به حد ادنی نازل می‌گردد؛ مثل تنزل حصه شوهر از نصف به ربع در صورتی که برای زوجه اولاد باشد و همچنین تنزل حصه زن از رُبع به ثُمن در صورتی که برای زوج او اولاد باشد.
ماده۸۸۸- ضابطه حجب از اصل ارث رعایت اقربیت به میت است. بنابراین، هر طبقه از وراث طبقه بعد را از ارث محروم می‌نمایند مگر در مورد ماده ۹۳۶ و موردی که وارث دورتر بتواند به سمت قائم مقامی ارث ببرد که در این صورت هر دو ارث می‌برند.
ماده۸۸۹- در بین وراث طبقه اولی اگر برای میّت اولادی نباشد اولاد اولاد او هرقدر که پایین بروند قائم مقام پدر یا مادر خود بوده و با هریک از ابوین متوفی که زنده باشد ارث می‌برند؛ ولی در بین اولاد اقرب به میت ابعد را از ارث محروم می‌نماید.
ماده۸۹۰- در بین وراث طبقه دوم اگر برای متوفی برادر یا خواهر نباشد اولاد اخوه هر قدر که پایین بروند قائم‌مقام پدر یا مادر خود بوده با هریک از اجداد متوفی که زنده باشد ارث می‌برند؛ لیکن در بین اجداد یا اولاد اخوه اقرب به متوفی ابعد را از ارث محروم می‌کند. مفاد این ماده در مورد وراث طبقه سوم نیز مجری می‌باشد.
ماده۸۹۱- وُراث ذیل حاجب از ارث ندارند: پدر، مادر، پسر، دختر، زوج و زوجه.
ماده۸۹۲- حجب از بعض فرض در موارد ذیل است:
الف) وقتی که برای میت اولاد یا اولادِ اولاد باشد در این صورت ابوین میت از بردن بیش از یک ثلث محروم می‌شوند مگر در مورد ماده ۹۰۸ و ۹۰۹ که ممکن است هریک از ابوین به عنوان قرابت یا رد بیش از یک سدس ببرد همچنین زوج از بردن بیش از یک رُبع و زوجه از بردن بیش از یک ثمن محروم می‌شود؛
ب) وقتی که برای میت چند برادر یا خواهر باشد در این صورت مادر میت از بردن بیش از یک سدس محروم می‌شود مشروط بر اینکه:
اولاً: لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند؛
ثانیاً: پدر آن‌ها زنده باشد؛
ثالثاً: از ارث ممنوع نباشد مگر به سبب قتل؛
رابعاً: ابوینی یا ابی تنها باشند.
فصل پنجم- در فرض و صاحبان فرض
ماده۸۹۳- وراث بعضی به فرض، بعضی به قرابت و بعضی گاه به فرض و گاهی به قرابت ارث می‌برند.
ماده۸۹۴- صاحبان فرض اشخاصی هستند که سهم آنان از ترکه معین است و صاحبان قرابت کسانی هستند که سهم آن‌ها معین نیست.
ماده۸۹۵- سهام معینه که فرض نامیده می‌شود عبارت است از: نصف، ربع، ثمن، دو ثلث، ثلث و سدس ترکه.
ماده۸۹۶- اشخاصی که به فرض ارث می‌برند عبارتند از: مادر و زوج و زوجه.
ماده۸۹۷- اشخاصی که گاه به فرض و گاهی به قرابت ارث می‌برند عبارتند از: پدر، دختر و دخترها، خواهر و خواهرهای اَبی یا اَبَوینی و کَلاله امی.
ماده۸۹۸- وُراث دیگر به غیر از مذکورین در دو ماده فوق فقط به قرابت ارث می‌برند.
ماده۸۹۹- فرض سه وارث نصف ترکه است:
- شوهر در صورت نبودن اولاد برای متوفی اگرچه از شوهر دیگر باشد؛
- دختر اگر فرزند منحصر باشد؛
- خواهر ابوینی یا ابی تنها در صورتی که منحصر به فرد باشد.
ماده۹۰۰- فرض دو وارث ربع ترکه است:
- شوهر در صورت فوت زن با داشتن اولاد؛
- زوجه یا زوجه‌ها در صورت فوت شوهر بدون اولاد.
ماده۹۰۱- ثمن، فریضه زوجه یا زوجه‌ها است در صورت فوت شوهر با داشتن اولاد.
ماده۹۰۲- فرض دو وارث دو ثلث ترکه است:
- دو دختر و بیشتر در صورت نبودن اولاد ذکور؛
- دو خواهر و بیشتر ابوینی یا ابی تنها، با نبودن برادر.
ماده۹۰۳- فرض دو وارث ثلث ترکه است:
- مادر متوفی در صورتی که میّت اولاد و اخوه نداشته باشد؛
- کلاله‌ی امّی در صورتی که بیش از یکی باشد.
ماده۹۰۴- فرض سه وارث سُدس ترکه است: پدر و مادر و کلاله‌ی امّی اگر تنها باشد.
ماده۹۰۵- از ترکه‌ی میّت هر صاحب فرض حصه‌ی خود را می‌برد و بقیه به صاحبان قرابت می‌رسد و اگر صاحب قرابتی در آن طبقه مساوی با صاحب فرض در درجه نباشد باقی به صاحب فرض رد می‌شود مگر در مورد زوج و زوجه که به آن‌ها رد نمی‌شود؛ لیکن اگر برای متوفی وارثی به غیر از زوج نباشد زاید از فریضه به او رد می‌شود.
فصل ششم- در سهم‌الارث طبقات مختلفه وراث
مبحث اول- در سهم‌الارث طبقه اولی
ماده۹۰۶- اگر برای متوفی اولاد یا اولادِ اولاد از هر درجه که باشند موجود نباشد هر یک از ابوین در صورت انفراد تمام ارث را می‌برد و اگر پدر و مادر میّت هر دو زنده باشند مادر یک ثلث و پدر دو ثلث می‌برد؛ لیکن اگر مادر حاجِب داشته باشد سُدس از تَرَکه متعلق به مادر و بقیه مال پدر است.
ماده۹۰۷- اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند نفر اولاد داشته باشد ترکه به طریق ذیل تقسیم می‌شود:
اگر فرزند منحصر به یکی باشد خواه پسر خواه دختر تمام ترکه به او می‌رسد. اگر اولاد متعدد باشند ولی تمام پسر یا تمام دختر، ترکه بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌شود. اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آن‌ها پسر و بعضی دختر، پسر دو برابر دختر می‌برد.
ماده۹۰۸- هرگاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با یک دختر فرض هریک از پدر و مادر سدس ترکه و فرض دختر نصف آن خواهد بود و مابقی باید بین تمام وراث به نسبت فرض آن‌ها تقسیم شود مگر اینکه مادر حاجب داشته باشد که در این صورت مادر از مابقی چیزی نمی‌برد.
ماده۹۰۹- هرگاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با چند دختر فرض تمام دخترها دو ثلث ترکه خواهد بود که بالسویه بین آن‌ها تقسیم می‌شود و فرض هریک از پدر و مادر یک سدس و مابقی اگر باشد بین تمام ورثه به نسبت فرض آن‌ها تقسیم می‌شود مگر اینکه مادر حاجب داشته باشد در این صورت مادر از باقی چیزی نمی‌برد.
ماده۹۱۰- هرگاه میّت اولاد داشته باشد گرچه یک نفر، اولادِ اولاد او ارث نمی‌برند.
ماده۹۱۱- هرگاه میّت اولاد بلاواسطه نداشته باشد اولادِ اولاد او قائم‌مقام اولاد بوده و بدین طریق جزو وراث طبقه اول محسوب و با هریک از ابوین که زنده باشد ارث می‌برد. تقسیم ارث بین اولادِ اولاد برحسب نسل به عمل می‌آید؛ یعنی هر نسل حصه کسی را می‌برند که به توسط او به میّت می‌رسد. بنابراین، اولاد پسر دو برادر اولاد دختر می‌برند. در تقسیم بین افراد یک نسل پسر دوبرابر دختر می برد.
ماده۹۱۲- اولادِ اولاد تا هر درجه که پایین بروند به طریق مذکور در ماده فوق ارث می‌برند با رعایت اینکه اقرب به میت ابعد را محروم می‌کند.
ماده۹۱۳- در تمام صور مذکوره در این مبحث هریک از زوجین که زنده باشد فرض خود را می‌برد و این فرض عبارت است از نصف ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه در صورتی که میت اولاد یا اولادِ اولاد نداشته باشد و از ربع ترکه برای زوج و ثمن آن برای زوجه در صورتی که میّت اولاد یا اولادِ اولاد داشته باشد و مابقی ترکه بر طبق مقررات مواد قبل مابین سایر وراث تقسیم می‌شود.
ماده۹۱۴- اگر به واسطه بودن چندین نفر صاحبان فرض ترکه میّت کفایت نصیب تمام آن‌ها را نکند نقص بر بنت و بنتین وارد می‌شود و اگر پس از موضوع کردن نصیب صاحبان فرض زیادتی باشد و وارثی نباشد که زیاده را به عنوان قرابت ببرد این زیاده بین صاحبان فرض بر طبق مقررات مواد فوق تقسیم می‌شود لیکن زوج و زوجه مطلقاً و مادر اگر حاجب داشته باشد از زیادی چیزی نمی‌برد.
ماده۹۱۵- انگشتری که میت معمولاً استعمال می‌کرده و همچنین قرآن و رخت‌های شخصی و شمشیر او به پسر بزرگ او می‌رسد بدون اینکه از حِصه او از این حیث چیزی کسر شود مشروط بر اینکه ترکه میّت منحصر به این اموال نباشد.
مبحث دوم- در سهم الارث طبقه دوم
ماده۹۱۶- هرگاه برای میت وارث طبقه اولی نباشد ترکه او به وارث طبقه ثانیه می‌رسد.
ماده۹۱۷- هریک از وراث طبق دوم اگر تنها باشد تمام ارث را می‌برد و اگر متعدد باشند ترکه بین آن‌ها بر طبق مواد ذیل تقسیم می‌شود.
ماده۹۱۸- اگر میّت اخوه اَبوینی داشته باشد اخوه ابی ارث نمی‌برند در صورت نبودن اخوه ابوینی، اخوه ابی حصه ارث آن‌ها را می‌برند. اخوه اَبوینی و اخوه اَبی هیچ کدام اخواه امی را از ارث محروم نمی‌کنند.
ماده۹۱۹- اگر وراث میّت چند برادر اَبوینی یا چند برادر اَبی یا چند خواهر اَبوینی یا چند خواهر ابی باشند تَرَکه بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌شود.
ماده۹۲۰- اگر وراث میت چند برادر و خواهر ابوینی یا چند برادر و خواهر ابی باشند حصه ذکور دو برابر اناث خواهد بود.
ماده۹۲۱- اگر وراث چند برادر امّی یا چند خواهر امّی یا چند برادر و خواهر امی باشند ترکه بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌شود.
ماده۹۲۲- هرگاه اخوه ابوینی و اخوه امّی با هم باشند تقسیم به طریق ذیل می‌شود:
اگر برادر یا خواهر امّی یکی باشد سُدس ترکه را می‌برد و بقیه مال اخوه اَبوینی یا ابی است که به طریق مذکور در فوق تقسیم می‌نمایند. اگر کلاله امّی متعدد باشد ثلث ترکه به آن‌ها تعلق گرفته و بین خود بالسویه تقسیم می‌کنند و بقیه مال اخوه اَبوینی یا اَبی است که مطابق مقررات مذکور در فوق تقسیم می‌نمایند.
ماده۹۲۳- هرگاه ورثه اجداد یا جدات باشد ترکه به طریق ذیل تقسیم می‌شود:
اگر جدّ یا جدّه تنها باشد اعم از ابی یا امّی تمام ترکه به او تعلق می‌گیرد. اگر اجداد و جدّات متعدد باشند در صورتی که همه ابی باشند ذکور دو برابر اناث می‌برد و اگر همه امی باشند بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌گردد. اگر جد یا جده ابی و جد یا جدّه امی با هم باشند ثلث ترکه به جدّ یا جدّه امی می‌رسد و در صورت تعدد اجداد امی، آن ثلث بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌شود و دو ثلث دیگر به جدّ یا جدّه اَبی می‌رسد و در صورت تعدّد، حصه ذکور از آن دو ثلث ، دو برابر حصه اناث خواهد بود.
ماده۹۲۴- هرگاه میت اجداد و کلاله با هم داشته باشد دو ثلث ترکه به وراثی می‌رسد که از طرف پدر قرابت دارند و در تقسیم آن حصه ذکور دو برابر اناث خواهد بود و یک ثلث به وراثی می‌رسد که از طرف مادر قرابت دارند و بین خود بالسویه تقسیم می‌نمایند؛ لیکن اگر خویش مادری فقط یک برادر یا یک خواهر امی باشد فقط سدس ترکه به او تعلق خواهد گرفت.
ماده۹۲۵- در تمام صور مذکوره در مواد فوق اگر برای میت نه برادر باشد و نه خواهر، اولاد اخوه قائم‌مقام آن‌ها شده و با اجداد ارث می‌برند در این صورت تقسیم ارث نسبت به اولاد اخوه بر حسب نسل به عمل می‌آید؛ یعنی هر نسل حصه کسی را می برد که به واسطه‌ی او به میّت می‌رسد. بنابراین، اولاد اخوه اَبوینی یا ابی حصه اخوه اَبوینی یا ابی تنها و اولاد کلاله امی حصه کلاله امّی را می‌برند. در تقسیم بین افراد یک نسل اگر اولادِ اخوه اَبوینی یا اَبی تنها باشند ذکور دو برابر اُناث می‌برد و اگر از کلاله امّی باشند بالسویه تقسیم می‌کنند.
ماده۹۲۶- در صورت اجتماع کلاله ابوینی و ابی و امّی، کلاله اَبی ارث نمی‌برد.
ماده۹۲۷- در تمام موارد مذکوره در این مبحث هریک از زوجین که باشد فرض خود را از اصل ترکه می‌برد و این فرض عبارت است از نصف اصل ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه. متقربین به مادر هم اعم از اجداد یا کلاله فرض خود را از اصل ترکه می‌برند. هرگاه به واسطه ورود زوج یا زوجه نقصی موجود گردد نقص بر کلاله ابوینی یا ابی یا بر اجداد ابی وارد می‌شود.
مبحث سوم- در سهم‌الارث وارث طبقه سوم
ماده۹۲۸- هرگاه برای میّت وراث طبقه دوم نباشد ترکه او به وراث طبقه سوم می‌رسد.
ماده۹۲۹- هریک از وراث طبقه سوم اگر تنها باشد تمام ارث را می‌برد و اگر متعدّد باشند ترکه بین آن‌ها بر طبق مواد ذیل تقسیم می‌شود.
ماده۹۳۰- اگر میت اعمام یا اخوال ابوینی داشته باشد اعمام یا اخوال ابی ارث نمی‌برند در صورت نبودن اعمام یا اخوال ابوینی اعمام یا اخوال ابی حصه آن‌ها را می‌برند.
ماده۹۳۱- هرگاه وراث متوفی چند نفر عمو یا چند نفر عمه باشند تَرَکه بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌شود در صورتی که همه آن‌ها اَبَوینی یا همه اَبی یا همه اُمّی باشند. هرگاه عمو و عمه با هم باشند در صورتی که همه امی باشند ترکه را بالسویه تقسیم می نمایند و در صورتی که همه ابوینی یا ابی باشند حصه ذکور دوبرابر اناث خواهد بود.
ماده۹۳۲- در صورتی که اعمام امّی و اعمام اَبَوینی یا اَبی با هم باشند عم یا عمه امی اگر تنها باشد سدس ترکه به او تعلق می‌گیرد و اگر متعدد باشند ثلث ترکه و این ثلث را مابین خود بالسویه تقسیم می‌کنند و باقی تَرَکه به اعمام اَبَوینی یا اَبی می‌رسد که در تقسیم ذکور دو برابر اناث می‌برد.
ماده۹۳۳- هرگاه وُراث متوفی چند نفر دایی یا چند نفر خاله یا چند نفر دایی و چند نفر خاله با هم باشند ترکه بین آن‌ها بالسویه تقسیم می‌شود خواه همه اَبَوینی، خواه همه اَبی و خواه همه امّی باشند.
ماده۹۳۴- اگر وراث میّت دایی و خاله اَبَی یا اَبَوینی یا دایی و خاله امّی باشند، طرف امی اگر یکی باشد سدس ترکه را می‌برد و اگر متعدّد باشند ثلث آن را می‌برند و بین خود بالسویه تقسیم می‌کنند و مابقی مال دایی و خاله‌های اَبَوینی یا ابی است که آن‌ها هم بین خود بالسویه تقسیم می‌نمایند.
ماده۹۳۵- اگر برای میت یک یا چند نفر اعمام یا یک یا چند نفر اَخوال باشد ثلث ترکه به اخوال و دو ثلث آن به اعمام تعلق می‌گیرد. تقسیم ثُلث بین اَخوال بالسویه به عمل می‌آید، لیکن اگر بین اَخوال یک نفر امّی باشد، سُدس حصّه اَخوال به او می‌رسد و اگر چند نفر امّی باشند ثلث آن حصه به آن‌ها داده می‌شود و در صورت اخیر تقسیم بین آن‌ها بالسویه به عمل می‌آید. در تقسیم دو ثلث بین اَعمام، حِصه ذکور دو برابر اُناث خواهد بود؛ لیکن اگر بین اَعمام یک نفر امی باشد سُدس حصه اَعمام به او می‌رسد و اگر چند نفر امی باشند ثلث آن حِصه به آن‌ها می‌رسد و در صورت اخیر آن ثلث را بالسویه تقسیم می‌کنند. در تقسیم پنج سدس و یا دو ثلث که از حِصه اَعمام باقی می‌ماند بین اعمام اَبَوینی یا ابی حصه ذکور دو برابر اُناث خواهد بود.
ماده۹۳۶- با وجود اَعمام یا اَخوال، اولاد آن‌ها ارث نمی‌برند مگر در صورت انحصار وارث به یک پسر عموی اَبَوینی با یک عموی ابی تنها که فقط در این صورت پسر عمو، عمو را از ارث محروم می‌کند، لیکن اگر با پسرعموی اَبَوینی خال یا خاله باشد یا اَعمام متعدّد باشند ولو اَبی تنها پسر عمو ارث نمی‌برد.
ماده۹۳۷- هرگاه برای میّت نه اَعمام باشد و نه اَخوال اولاد آن‌ها به جای آن‌ها ارث می‌برند و نصیب هر نسل نصیب کسی خواهد بود که به واسطه او به میّت متّصل می‌شود.
ماده۹۳۸- در تمام موارد مزبوره در این مبحث هریک از زوجین که باشد فرض خود را از اصل ترکه می‌برد و این فرض عبارت است از نصف اصل ترکه برای زوج و رُبع آن برای زوجه. متقرب به مادر هم نصیب خود را از اصل ترکه می برد، باقی ترکه مال متقرب به پدر است و اگر نقصی هم باشد بر متقربین به پدر وارد می شود.
ماده۹۳۹- در تمام موارد مذکوره در این مبحث و دو مبحث قبل اگر وارث خنثی بوده و از جمله وراثی باشد که ذکور آن‌ها دو برابر اناث می‌برند سهم‌الارث او به طریق ذیل معین می‌شود:
اگر علائم رجولیت غالب باشد، سهم الارث یک پسر از طبقه‌ی خود و اگر علائم اناثیت غلبه داشته باشد سهم الارث یک دختر از طبقه خود را می‌برد و اگر هیچ یک از علائم غالب نباشد نصف مجموع سهم الارث یک پسر و یک دختر از طبقه خود را خواهد برد.
مبحث چهارم- در میراث زوج و زوجه
ماده۹۴۰- زوجین که زوجیت آن‌ها دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث می‌برند.
ماده۹۴۱- سهم‌الارث زوج و زوجه از ترکه یکدیگر به طوری است که در مواد ۹۱۳- ۹۲۷ و ۹۳۸ ذکر شده است.
ماده۹۴۲- در صورت تعدد زوجات رُبع یا ثُمن تَرَکه که تعلق به زوجه دارد بین همه آنان بالسویه تقسیم می‌شود.
ماده۹۴۳- اگر شوهر زن خود را به طلاق رجعی مطلقه کند هریک از آن‌ها که قبل از انقضای عده بمیرد دیگری از او ارث می‌برد؛ لیکن اگر فوت یکی از آن‌ها بعد از انقضای عده بوده و یا طلاق بائن باشد از یکدیگر ارث نمی‌برند.
ماده۹۴۴– اگر شوهر در حال مرض زن خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به همان مرض بمیرد، زوجه از او ارث می‌برد اگرچه طلاق بائن باشد مشروط بر اینکه زن شوهر نکرده باشد.
ماده۹۴۵- اگر مردی در حال مرض زنی را عقد کند و در همان مرض قبل از دخول بمیرد زن از او ارث نمی‌برد؛ لیکن اگر بعد از دخول یا بعد از صحّت یافتن از آن مرض بمیرد زن از او ارث می‌برد.
ماده۹۴۶ (اصلاحی ۶/۱۱/۱۳۸۷)- زوج از تمام اموال زوجه ارث می‌برد و زوجه در صورت فرزنددار بودن زوج یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث می‌برد در صورتی‌که زوج هیچ فرزندی نداشته باشد سهم زوجه یک چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق می‌باشد.
(الحاقی ۲۶/۵/۱۳۸۹)- مفاد این ماده در خصوص وراث متوفایی که قبل از تصویب آن فوت کرده ولی هنوز ترکه او تقسیم نشده است نیز لازم‌الاجرا است.
ماده۹۴۷- به موجب قانون اصلاح موادی از قانون مدنی مصوب ۶/۱۱/۱۳۸۷ حذف شده است.
ماده۹۴۸ (اصلاحی ۶/۱۱/۱۳۸۷)- هرگاه ورثه از اَدای قیمت امتناع کنند زن می‌تواند حق خود را از عین اموال استیفاء کند.
ماده ۹۴۹- در صورت نبود هیچ وارث دیگری به غیر از زوج یا زوجه، شوهر تمام ترکه زن متوفات خود را می‌برد؛ لیکن زن فقط نصیب خود را و بقیه ترکه شوهر در حکم مال اشخاص بلاوارث و تابع ماده ۸۶۶ خواهد بود.
کتاب سوم- در مقررات مختلفه
ماده۹۵۰- مِثلی که در این قانون ذکر شده عبارت از مالی است که اشباه و نظایر آن نوعاً زیاد و شایع باشد مانند حبوبات و نحو آن و قیمی مقابل آن است، مع ذلک تشخیص این معنی با عرف می‌باشد.
ماده۹۵۱- تَعَدّی، تجاوز نمودن از حدود اذن یا متعارف است نسبت به مال یا حق دیگری.
ماده۹۵۲- تَفریط عبارت است از ترک عملی که به موجب قرارداد یا متعارف برای حفظ مال غیر لازم است.
ماده۹۵۳- تقصیر اعم است از تَفریط و تَعَدّی.
ماده۹۵۴- کلیه عقود جایزه به موت احد طرفین منفسخ می‌شود و همچنین به سِفَه در مواردی که رشد معتبر است.
ماده۹۵۵- مقررات این قانون در مورد کلیه اموری که قبل از این قانون واقع شده، معتبر است.