گفتار دوم: آشنایی با حالت های بیمه حمل و نقل کالا
بیمه حمل و نقل کالا به عنوان قدیمی ترین رشته بیمه ای در جهان دارای ظرایف و پیچیدگی هایی است که این رشته را بعنوان حقوقی ترین، فنی ترین و پرقاعده ترین بخش صنعت بیمه تبدیل نموده است. کالا در حال حمل معمولاً در معرض خطرات گوناگونی قرار می گیرد و داشتن تامین در مقابل این گونه خطرات کاملاً ضروری به نظر می رسد. طیف وسیع خطرات در حمل و نقل به صور مختلف مورد استفاده قرار گیرد و در حال حاضر نقش بسیار مهمی را در تجارت جهانی بازی می کند.
در ابتدا برای درک بیشتر بیمه حمل و نقل کالا به تعریف و تقسیم بندی آن اشاره می گردد:
مبحث اول: تعریف بیمه حمل و نقل کالا
بیمه حمل و نقل کالا بیمه ای است که به موجب آن بیمه گر در مقابل حق بیمه ای که از بیمه گذار دریافت می کند، متعهد می شود چنان چه در جریان کالا از نقطه ای (( مبدا حمل )) به نقطه دیگر(( مقصد حمل کالا)) در نتیجه وقوع خطرهای موضوع بیمه، کالا تلف شده و یا دچار خسارت شود و یا بیمه گذار هزینه هایی در رابطه با ین خطرات متحمل شود زیان وارده را جبران نماید. علاوه بر آن در بعضی موارد زیان وارده به اشخاص ثالث نیز از طریق این بیمه جبران می شود.
مبحث دوم: تقسیم بندی انواع بیمه های حمل و نقل کالا
بیمه حمل و نقل براساس شاخص های مختلف طبقه بندی می شود که در زیر به بررسی آن ها پرداخته می شود.
بند اول: تقسیم بندی براساس نوع حمل
کالا ممکن است توسط وسایط نقلیه مختلف مانند کشتی، وسیله نقلیه زمینی یا هواپیما حمل شود. بدین ترتیب می توان بیمه حمل و نقل کالا را به سه دسته تقسیم نمود:
- حمل و نقل زمینی
- حمل و نقل هوایی
- حمل و نقل دریایی
۱- بیمه حمل و نقل زمینی
صاحبان کالا برای حفظ سرمایه های خود باید آن ها را در زمان حمل و جابه جایی در خشکی تحت پوشش بیمه باربری قرار دهند. بیمه حمل و نقل کالا در خشکی مکمل بیمه نامه حمل دریایی است که معمولا ً همان پوشش های خطرات متعددی را به دنبال دارد، که مهمترین آن ها خسارات ناشی از حادثه وسیله نقلیه،((آتش سوزی، سرقت، تصادم و چپ کردن و شکستگی، زنگ زدن، سرقت و عدم تحویل کالا است)) که باید بر اثر حادثه وسیله نقلیه به وجود آمده باشد. معمولاً اعتبار بیمه نامه های حمل و نقل زمینی از زمان تحویل کالای مورد بیمه شروع شده و در مقصد مندرج در بیمه نامه خاتمه می یابد.
۲- بیمه حمل و نقل هوایی
با گسترش ظرفیت بازار از طریق بیمه های گروهی و با توجه به پیشرفت سریع صنایع هواپیما سازی و به خصوص هوانوردی تجاری تلاش های گسترده ای جهت بهبود و اصلاح بیمه نامه ها برای تامین پوشش لازم جهت انواع گوناگون ریسک های مورد نیاز در بازار بعمل آمده است. با توجه به سرعت و امنیت بیشتر حمل و نقل های هوایی این بخش از موارد مورد توجه صاحبان کالا و شرکت های بیمه بوده است. شرکت های بیمه گر نیز با توجه به این که در مدت زمان کمتری کالا به مقصد رسیده و اقدامات ایمنی لازم در بارگیری، بارچینی و تخلیه کالا صورت می گیرد همواره تخفیفات ویژه ای برای حمل و نقل هوایی قائل می شوند.
۳- بیمه نامه حمل و نقل دریایی
بیمه نامه دریایی در بدو پیدایش صرفاً به منظور پوشاندن خطرات حاصله از ناحیه دزدان دریایی و آتش سوزی در بین راه بوده است. ولی امروزه اغلب خطراتی که کالا در اثنای سفر دریایی و همچنین در حین حمل و نقل خشکی که پس از خاتمه سفر دریا با آن روبروست را می پوشاند و در بیمه نامه دریایی کلیه خطرات و خساراتی که بیمه گر متعهد به جبران آن است، به تفضیل ذکر می گردد.
بیمه دریایی خسارات تصادفی و غیر قابل پیش بینی را می پوشاند، مانند خطرات ناشی از دریا که مفهوم آن خسارات ناشی از سفر دریا می باشد و هر گونه خسارات و نقصانی که احیاناً در دریا حادث شود. مثلاً خسارت ناشی از توقیف کشتی در دریا شامل بیمه دریایی نمی شود. ولی چنان چه ناشی از تصادم اتفاقی کشتی با کشتی دیگر باشد شامل پوشش بیمه خواهد بود.
باید توجه داشت که فقط خطرات و خساراتی که جنبه اتفاقی و غیر قابل پیش بینی دارد تحت پوشش بیمه نامه دریایی است لذا خساراتی که ناشی از فرسودگی طبیعی کشتی و یا کالا و عیب ذاتی کالا باشد شامل پوشش بیمه نمی باشد.
بند دوم: تقسیم بندی براساس منطقه جغرافیایی
در دسته بندی انواع بیمه های کالا نوع دیگری نیز در نظر گرفته می شود که براساس منطقه جغرافیایی در حمل تعریف می گردد. در این روش بیمه های کالا به بیمه حمل و نقل داخلی، وارداتی، صادراتی و ترانزیت تقسیم می گردند.
۱- بیمه حمل و نقل داخلی
این بیمه نامه در راستای حمایت از تولید کنندگان و تجاری که در داخل کشور فعالیت می کنند به آنان ارائه می شود و کلیه تولیدات و محمولاتی که توسط تولیدکنندگان و تجار در بین شهرهای جمهوری اسلامی ایران جابه جا می شوند توسط این بیمه نامه تحت پوشش قرار می گیرند.
بیمه نامه های حمل داخلی تابع شرایط و مقررات داخل کشور بوده و بر حسب توافق بیمه گر و بیمه گذار خطرات متنوعی را تحت پوشش قرار می دهد.
لازم به ذکر است که بیمه نامه های وارداتی و صادراتی تابع شرایط استاندارد A و یا B و یا C می باشد حال آن که بیمه نامه های حمل داخلی تابع شرایط و مقررات داخل کشور بوده و بر حسب توافق بیمه گر و بیمه گذار خطرات متنوعی را تحت پوشش قرار می دهد.
معمولاً برای حمل کالاهای مورد بیمه در داخل کشور خسارت های وارده به کالا که مستقیماً ناشی از آتش سوزی و حادثه وسیله نقلیه ( تصادف، تصادم، واژگون شدن وسیله نقلیه ) باشد، تحت عنوان خطر اصلی تحت پوشش قرار می گیرد و سایر خطرات بنا به درخواست بیمه گذار، بعنوان خطر اضافی مد نظر قرار می گیرد. در صورت توافق بیمه گر و پرداخت حق بیمه اضافی تحت پوشش قرار می گیرند.
۲- بیمه حمل و نقل وارداتی
این بیمه نامه خطراتی که کالاهای خریداری شده توسط شرکت ها و بازرگانان ایرانی از کشورهای مختلف جهان را تهدید می کنند مورد پوشش قرار می دهد. این پوشش از کشور مبدا حمل ( کشوری که کالا از آن خریداری شده) تا مقصد( انبار بیمه گذار) می باشد. این بیمه نامه یکی از اسناد مورد نیاز جهت گشایش اعتبار در بانک ها است و هدف از آغن حفظ منافع تجار و واردکنندگان و در نهایت حفظ منافع ملی می باشد.
۳- بیمه حمل و نقل صادراتی
با توجه به اهمیت موضوع صادرات غیر نفتی در کشور و ارزشی که دولت برای تشویق صادرکنندگان قائل است این بیمه نامه جهت حمایت از صادرکنندگان و در نهایت حفظ منافع ملی به صادر کنندگان ارائه می شود که به موجب آن کالای صادر شده از کشور ما تا کشور مقصد ( کشوری است که کالا به آن صادر می شود) تحت پوشش قرار می گیرد. بیمه نامه های صادراتی همانند بیمه نامه های وارداتی می باشد و کلیه موارد اشاره شده در مبحث بیمه های وارداتی برای بیمه های صادراتی نیز صادق می باشد.
۴- بیمه ترانزیتی
بیمه نامه ترانزیت یا عبوری، بیمه نامه ای است که در زمانی واقع می گردد که مبدا و مقصد کالا جایی خارج از کشور بوده و کالا صرفاً جهت رسیدن به مقصد خود نیاز دارد تا از قسمتی از خاک کشور عبور نماید.
گفتار سوم:
آشنایی با کلوزهای استاندارد بیمه
انستیتو بیمه گران در سه حالت استاندارد A و B و C خطرات تحت پوشش را دسته بندی نموده است. این طبقه بندی در سراسر جهان به رسمیت شناخته شده و مورد استفاده قرار می گیرد. در این گفتار به ذکر موارد اساسی هر حالت پرداخته می شود. صاحبان کالا می توانند براساس موارد مختلف که در بخش های بعد مطرح می گردند یکی از این حالت ها را انتخاب و به شرکت بیمه ای اعلام نمایند.
مبحث اول : کلوزهای بیمه نامه باربری
همان طور که پیش از این نیز اشاره شد چند حالت بیمه استاندارد وجود دارد که عبارت اند از:
- کلوز C
- کلوز B
- کلوز A
بند اول : پوشش کلوز C
کلوز C با عدم تحویل : به ازای پرداخت درصد در نظر گرفته شده برای این مورد، در صورتی که کالای بیمه شده بنا به دلایل نامعلوم به دست گیرنده نرسد، بیمه گذار می تواند ادعای خسارت کند.
کلوز C بدون عدم تحویل: در صورتی که کالا بیمه شده به دست گیرنده نرسد، بیمه تعهدی نسبت به پرداخت خسارت ندارد. این بیمه نامه مشمول خطرات به شرح زیر می باشد:
- آتش سوزی یا انفجار.
- به گل نشستن و زمین گیر شدن، برخورد با کف دریا، غرق یا واژگون شدن کشتی یا شناور.
- واژگون شدن یا از خط خارج شدن وسیله حمل زمینی.
- تصادم یا برخورد کشتی، شناور یا هر وسیله حمل دیگر با هر جسم خارجی به غیر از آب.
- تخلیه اضطراری کالا در بندری غیر از بندر مقصود.
- فدا کردن کالا در جریان خسارت عمومی.
- به دریا انداختن کالا جهت سبک کردن کشتی.
- زیان همگانی و هزینه های نجات.
- مسئولیت مشترک در تصادف.
بند دوم: پوشش کلوزB
در بیمه با شرط B بیمه گر متعهد جبران کلیه خطراتی که در کلوز C تحت پوشش می باشد به انضمام خسارات ناشی از خطرات به شرح زیر می باشد:
- زلزله، آتشفشان یا صاعقه.
- ورود آب دریا، دریاچه یا رودخانه به کشتی، شناور، محفظه کالا، کانتینر و یا لفت وان.
- از بین رفتن کامل هر بسته کالا در کشتی یا شناور و تلف کلی هر بسته به علت سقوط در هنگام بارگیری و یا تخلیه کشتی با شناور.
- به دریا افتادن کالا از روی عرشه کشتی.
بند سوم: پوشش کلوزA
این نوع بیمه کامل ترین بیمه حمل و نقل است و بیشتر برای کالاهای حساس و آسیب پذیر مورد استفاده قرار می گیرد و کلیه خطرات به جز موارد استثناء شده را شامل می شود.
استثنائات ( مواردی که از شمول تعهدات بیمه خارج می باشند) عبارت اند از:
- اشعه یون ساز و آلودگی مواد رادیو اکتیو ناشی از هر گونه سوخت یا فضولات هسته ای.
- عدم قبول ورود کالا از طرف بیمه گذار و یا ممانعت از ورود کالا توسط کشور وارد کننده کالا.
- سوء عمل عمدی بیمه گذار که منجر به خسارت یا تلف بیمه شده باشد.
- نشت و ریزش عادی مورد بیمه و خطرات مشابه به آن ها مانند کسری عادی وزن و فرسودگی و پوسیدگی.
- تلف، آسیب یا هزینه ناشی از ناکافی و نامناسب بودن بسته بندی یا آماده سازی مورد بیمه.
- تلف،آسیب یا هزینه ناشی از عیب ذاتی یا ماهیت مورد بیمه.
- تلف، آسیب یا هزینه ناشی از کاربرد هر نوع سلاح جنگی که با انرژی، شکست هسته ای یا واکنش مشابه دیگر یا نیرو و ماده رادیو اکتیو کار کند.
- عدم قابلیت دریانوردی کشتی یا کرجی یا نامناسب بودن کشتی، کرجی، وسیله حمل، کانتینر جهت حمل سالم مورد بیمه .
- خطرات جنگ، اعتصاب، شورش، بلوا، تروریسم، جزء استثنائات بیمه می باشند ودر صورتی که توافقی بین بیمه گذار انجام پذیرد ممکن است این خطرات تحت پوشش قرار گیرند.
مبحث دوم: عوامل موثر در انتخاب حالت بیمه
یک سوال اساسی که اغلب اوقات مطرح می گردد، این است که کالا را تحت چه حالتی باید بیمه نمود؟ حالت B ، A یا C ؟
تجار و صاحبان کالا باید با در نظر گرفتن چند عامل و موقعیت، حالت بیمه ای را انتخاب و از شرکت بیمه گر درخواست نمایند.
یکی از موارد مهم در انتخاب پوشش مناسب برای کالاهایی که حمل می گردد، بررسی همه عوامل ریسکی است که ممکن است یک کالا را با مخاطره مواجه نمایند. اما در این میان نمی توان نقش جنس و ماهیت کالا و میزان تاب و توان کالا در مقابل مولفه های ریسک را از نظر دور داشت.
یکی دیگر از موارد مهم در انتخاب پوشش مناسب برای کالاهایی که حمل می گردد، بررسی همه عوامل ریسکی است که ممکن است یک کالا را با مخاطره مواجه نمایند. اما در این میان نمیتوان نقش جنس و ماهیت کالا و میزان تاب و توان کالا در مقابل مولفه های ریسک را از نظر دور داشت.
یکی دیگر از موارد، نوع حمل خواهد بود. این که یک کالا به صورت حمل زمینی جابه جا می گردد یا هوایی و یا دریایی و یا ترکیبی از هر سه موارد در انتخاب نوع کلوز بسیار موثر خواهد بود. آنچه در تهیه یک پوشش بیمه ای از اهمیت فراوان برخوردار است، حصول اطمینان از این مطلب است که کلوز انتخاب شده در بدترین شرایط ممکن پوشش دهنده خسارات وارده باشد. چرا که تهیه پوشش بیمه ای جهت جبران خسارت احتمالی است.
با توجه به مطالب فوق باید در نظر داشت که پوشش کلوزA دارای کامل ترین پوشش ممکن بوده و بعد از آن کلوزهای B و C قرار دارند.
اگر فردی بخواهد کالایی را بیمه نماید آنچه از اهمیت فراوان برخوردار می باشد به ترتیب نوع کالا، نوع بسته بندی، مسیر حمل و وسیله حمل خواهد بود که با جمع بندی همه موارد بیمه گذار می تواند نسبت به انتخاب کلوز بیمه ای خود اقدام نماید.
مبحث سوم: بیمه شخص ثالث؛ مشکلات و راه حل ها
بیمه خودرو و به ویژه مسئولیت دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث رشته ای مهم و گاهی مشکل ساز است. روزانه هزاران وسیله نقلیه جدید وارد بازار می شوند، بدون این که معابر، خیابان ها و بزرگ راه ها به تناسب آن گسترش یابند، یا این که وسایل نقلیه فرسوده و قدیمی از رده خارج شوند. قربانیان حوادث نقلیه و خسارت های مالی ناشی از آن در کشور ما چندین برابر استانداردهای جهانی است. هزینه تعمیرات و قیمت قطعات یدکی وسایل نقلیه دائماً رو به افزایش است.
به طور کلی قوانین و مقررات کشورهای مختلف در مورد بیمه مسئولیت مدنی ناشی از حوادث وسایل نقلیه موتوری با هم مغایرت دارد. سوئد نخستین کشوری بود که بیمه مسئولیت مدنی دارندگان وسیله نقلیه در آن اجباری شد، و در سال ۱۹۵۰ به مرحله اجرا درآمد. عمر این قانون در ایران به ۴۲ سال می رسد و ویژگی های عمده آن به شرح زیر است:
- در این قانون جبران خسارت های مالی و جانی اشخاص ثالث، هر دو پیش بینی شده است. در حالی که حتی در تعدادی از کشورهای پیشرفته صنعتی مثل انگلستان و ژاپن بیمه مسئولیت مدنی خسارت های مالی وارده به اشخاص ثالث بر اثر حوادث رانندگی تحت پوشش نیست.
- در قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل شخص ثالث ایران، حداقل مبلغ بیمه، به نوع و سایر خصوصیات وسایل نقلیه، همچنین تعرفه حق بیمه و شرایط عمومی آن، با رعایت نرخ ها و شرایط بین المللی، از سوی شورای عالی بیمه تعیین و به تصویب هیات وزیران می رسد.
- در مورد خسارت های جانی حداقل تعهد بیمه گر در بیشتر کشورها به طور قانونی معین شده است.
- حداقل تعهد در مورد خسارت های مالی در همه کشورها کم تر از حداقل تعهد در مورد خسارت جانی است و دلیل آن هم روشن است.
- بیمه اجباری مسئولیت مدنی در واقع برای حمایت از اشخاص ثالث زیان دیده به وجود آمده است. ولی چه بسا اتفاق می افتد که مالک وسیله نقلیه آن را بیمه نکرده، یا حق بیمه را به موقع پرداخت ننموده است. یا این که راننده اتومبیل فاقد گواهینامه بوده، یا گواهی نامه غیرمجاز دارد. در نتیجه زیان دیده نمی تواند از بیمه گر تقاضای جبران خسارت کند. در این مورد تکلیف خسارت مبهم و به ویژه در تصادفاتی که خسارات جانی دارد قابل بررسی و تحقیق است.
در قانون تعدادی از کشورها از جمله قانون مربوط به کشور ما صندوقی به نام صندوق تامین خسارت های بدنی پیش بینی شده است تا اگر پرداخت غرامت از طرف شرکت بیمه ممکن نباشد زیان دیده بتواند به این صندوق مراجعه و درخواست خسارت کند.
وسایل موتوری زمینی براساس نوع وسیله نقلیه( سواری، مینی بوس، اتوبوس، کامیون، تریلر) و نوع استفاده از آن ( آتش سوزی، آمبولانس، کشاورزی، معادن) و حتی مدل، سال ساخت و کارخانه سازنده آن و حوزه جغرافیایی تردد آن به گروه های ریسکی مختلف قابل تقسیم است. برطبق قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسایل موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث کلیه دارندگان وسایل نقلیه مکلف اند که مسئولیت خود را در قبال خسارت های بدنی و مالی که بر اثر حوادث رانندگی به اشخاص ثالث وارد می شود بیمه کنند.
در حقوق ایران قانون گذار با فکر حمایت از زیان دیده وسیله موتوری زمینی، دست به موضوع (( قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسایل موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث)) زده و با دیدگاه اجتماعی کردن مسئولیت این وسایل، صندوقی را پیش بینی کرده است تا نسبت به تدارک زیان بدنی زیان دیده اقدام نماید. این دیدگاه حتی در قانون اصلاحی بیمه اجباری تقویت شده و قانون گذار بر اساس م ۱۰ ق جدید، متون تعهدات صندوق خسارت جانی را در حد یک دیه کامل افزایش داده است، در حالی که سابق بر این میزان تعهدات این صندوق محدود والبته توام با شرایط بالنسبه سختی بوده است که در غالب موارد زیان دیده موفق به اخذ خسارت جسمی نمی شد.